वेळ .... वेल !!

परवा 'खेले हम जी जान से' बघण्याचा योग आला. नाही. खरं म्हटलं तर अगदी मुद्दाम ठरवून बघितला. इथल्या एका लोकल वाहिनीवर दर रविवारी सकाळी साधारण तासभर चालणार्‍या बॉलीवुडबद्दलच्या कार्यक्रमात बघितलेले प्रोमोज, युट्यूब आणि पेपरातलं परीक्षण वाचून वेगळा (आणि जिव्हाळ्याचा) विषय वाटल्याने बघायचं नक्की केलं. जवळपास वर्षभरानंतर बघितलेला हिंदी चित्रपट. गेल्यावर्षी 'थ्री इडियट्स' बघितला होता आणि त्यानंतर थेट हा 'खेले हम ..'... अर्थात मध्ये (चुकून, दुर्दैवाने वगैरे वगैरे) 'माय(ला) नेम इज खान' बघितला (बघावा लागला) होता. पण तो बघितला आहे असं लोकलज्जेस्तव मी कधीच कबुल करत नाही. त्यामुळे ऑफिशियली, ऑन पेपर 'थ्री इडियट्स' नंतर वर्षभराने बघितलेला चित्रपट म्हणजे 'खेले हम..'.. जाउदे.. सिरीयस लिहिताना उगाच आचरटपणा नको. 'खेले हम.. ' बद्दल सांगायचं तर चित्रपटाचा उद्देश, कथा, पात्रनिवड वगैरे चांगले आहेत. परंतु संकलन, संवाद अशा अनेक महत्वाच्या बाबतीत तो बराच डावा वाटतो. पण अशा काही उणीवा असल्या तरीही चटटोग्राम सारख्या छोट्याशा गावातली स्वातंत्र्यलढ्याची एक प्रचंड मोठी आणि तितकीच दुर्लक्षित (माहित नसल्याने) कहाणी आजच्या पिढीपर्यंत पोचवण्याची निर्मात्यांची धडपड, उत्साह आणि उद्देश निव्वळ वाखाणण्याजोगा !! असो.. (पुन्हा एकदा) चित्रपटाचं परीक्षण, समीक्षण वगैरे वगैरे लिहिण्याचा अजिबात काही विचार नाही. पण अशा प्रकारचे चित्रपट बघताना आणि बघून झाल्यावर किंवा अशा प्रकारची पुस्तकं वाचताना जो एक विचार नेहमी मनात येऊन जातो तोच आज पुन्हा आला. हाच विचार 'भगतसिंग' बघतानाही आला होता आणि 'रंग दे बसंती' बघतानाही.. 'लगान' बघतानाही असंच वाटलं होतं,'मंगल पांडे' बघतानाही .. 'वीर सावरकर'च्या वेळीही असंच वाटलं होतं आणि 'बोस.. द फरगॉटन हिरो' च्या वेळीही अगदी अगदी असंच... अगदी असंच काहीसं डोक्यात येऊन गेलेलं ते श्रीमान योगी, राजा शिवछत्रपती, स्वामी, छावा, संभाजी, महानायक वगैरे वगैरे वाचतानाही..

हे सगळं वाचत, बघत असताना सतत दिसतो तो त्या त्या काळातला अन्याय, त्या त्या महापुरुषांनी त्या त्या काळात दिलेले लढे, केलेलं शत्रूचं निर्दालन, स्वातंत्र्यासाठी दिलेलं जीवाचं बलिदान, केलेले महान त्याग.. संसार, जातीपाती, उच्चनीचता, नोकरी, पगार, पैसा, वडिलोपार्जित जमीनी, बादशाही जहागिर्‍या, वतनं, इमले, माड्या, मानसन्मान या सगळ्या जोखडांना बेधडकपणे धुडकावून कणभरही विचलित न होता आपल्या उद्दिष्टाच्या दिशेने केलेली अथक वाटचाल आणि त्यासाठी वेळोवेळी लावलेली जीवाची बाजी. हे सगळं सगळं दिसतं आणि एकच विचार मनात येतो... "च्यायला, चुकीच्या वेळी जन्माला आलो यार.. !!!"

खरंच.. असंच वाटतं नेहमी.. !! निदान मला तरी वाटतं. किमान शंभर-दीडशे वर्षं आधी जन्माला यायला हवं होतं. इतक्या आधी की साधारण १८५७ च्या आद्य स्वातंत्र्य लढ्यात निदान एक बाल क्रांतिकारक म्हणून भाग घेता आला असता.. बाबू गेनू, शिरीष कुमार यांच्यासारखं कोवळ्या वयात देशासाठी जीव सत्कारणी लागला असता.. भगतसिंगांच्या 'नौजवान भारत सभा' मध्ये दाखल होता आलं असतं.. चंद्रशेखर आझाद, भगतसिंग, राजगुरू, सुखदेव यांना जवळून बघता आलं असतं.. बहिर्‍या इंग्रजांना ऐकू जाईल असा आवाज केलेल्या असेंब्लीतल्या बॉम्बस्फोटाच्या योजनेत सहभागी होता आलं असतं.. त्या क्रांतीसुर्यांबरोबर 'इन्कलाब जिंदाबाद'चे नारे बेंबीच्या देठापासून देता आले असते, लोकमान्य टिळकांचे अग्रलेख वाचून 'शरीरातला अणुरेणु पेटून उठणे' म्हणजे काय याचा अनुभव घेता आला असता.. चापेकर बंधू, मदनलाल धिंग्रा इत्यादींप्रमाणे आपल्यालाही निदान एका तरी इंग्रज अधिकार्‍याला गोळी घालायला मिळाली असती किंवा त्यांच्या गाडीवर बॉम्ब फेकता आला असता.. "कदम कदम बढाए जा खुशी के गीत गाए जा" म्हणत सुभाषबाबूंच्या आझाद हिंद सेनेत सामील होता आलं असतं.. त्यानिमित्ताने त्यांच्यासारख्या हिमालयाएवढ्या उत्तुंग व्यक्तिमत्वाला जवळून बघता आलं असतं.. जीव गेला तरी बेहत्तर पण तिरंगा जमिनीला न टेकू देण्याच्या प्रयत्नात लांबून आलेल्या एखाद्या गोळीची शिकार होताना कृतकृत्य होऊन त्या तिरंग्याकडे अखेरची नजर टाकताना डोळ्यात भरून वाहणारं समाधान अनुभवता आलं असतं आणि शेवटचा 'वंदे मातरम्' चा जयघोष करता आला असता...

किंवा मग.... किंवा मग थेट सतराव्या शतकात जन्माला यायला हवं होतं. शिवकालात.. महाराष्ट्राच्या सुवर्णयुगात !! १६३० ते १६८० च्या मध्ये कधीही !! शक्यतो १६३० च्या जवळपास.. म्हणजे मग बाल शिवाजीबरोबर त्यांच्या सेनेत सामील होता आलं असतं.. रोहिडेश्वराच्या पिंडीच्या साक्षीने स्वराज्याची रक्तशपथ घेता आली असती.. पन्हाळगड ते विशाळगडाच्या जीवघेण्या पाठलागात छत्रपतींच्या पालखीला निदान खांदा देता आला असता.. तोफांचे तीन आवाज ऐकेपर्यंत बाजीप्रभूंबरोबर पावनखिंड लढवत ठेवता आली असती आणि शिवरायांचे प्राण वाचवण्याचं एक विलक्षण समाधान आणि शेकडो जन्मांचं पुण्य गाठीशी लावता आलं असतं.. प्रतापगडावर, जावळीच्या खोर्‍यात अफ्झुल्ल्याच्या सैन्याला कापता आलं असतं. लाल महालाला विळखा देऊन बसलेल्या शास्ताखानाला ठेचायला जाताना निदान एका तरी खरंच निदान एका तरी मुघल सरदाराला अल्लाला प्यारा करता आलं असतं.. शिवराज्याभिषेकाच्या वेळी "गोब्राह्मणप्रतिपालक राजाधिराज सिंहासनाधिश्वर छत्रपती शिवाजी महाराज की SSSSSSSS" ला घसा फुटेल एवढ्या मोठ्ठ्या आवाजात बेंबीच्या देठापासून 'ज SSSS य' असं पुकारून लवून मुजरा करता आला असता.. किंवा.. किंवा... किंवा अगदी असंच काही नाही पण कुठल्या एखाद्या दूरच्या किल्ल्यावर किंवा छोट्याशा खेड्यात का होईना पण राजांचा सेवक म्हणून अभिमानाने आणि समाधानाने राहता आलं असतं..

हे सगळं सगळं थ्रील, तो अनुभव, ते समाधान, ती हुरहूर, ती काळजी, स्वराज्य/स्वातंत्र्यप्राप्ती साठी झालेली युद्धं, लढाया, चकमकी, हल्ले, ते आनंदाचे क्षण, देशासाठी, समाजासाठी जीवाचं बलिदान करण्यातलं समाधान या सगळ्या सगळ्याला मुकलो.. खरंच खरंच खरंच मुकलो!! पण.. पण मग अशा वेळी मला पुनर्जन्मावर विश्वास ठेवावासा वाटतो. तसा माझा पूर्वजन्म, पुनर्जन्म, पिंड, कावळा, पितर, श्राद्ध, पक्ष वगैरे गोष्टींवर विशेष विश्वास नाही. अर्थात विश्वास नाही म्हणजे काही मी लगेच अंधश्रद्धा निर्मुलन समितीच्या कार्यकर्त्याच्या थाटात लगेच जे विश्वास ठेवतात त्यांच्या अकलेची मोजमापं काढत नाही किंवा त्यांना दूषणंही देत नाही. आपापली श्रद्धा म्हणून त्या मतांचा मला आदरच आहे.. पण हे असे चित्रपट बघितल्यावर किंवा अशी पुस्तकं वाचल्यावर मात्र मला खरंच पूर्वजन्मावर विश्वास ठेवावासा वाटतो. भलेही जन्माला येण्याचा काळ आपण चुकलो असू पण मागच्या जन्मी कदाचित खरंच आपल्याला लोकमान्य टिळकांचं निदान भाषण का होईना ऐकायची संधी मिळाली असेल, सुभाषचंद्र बोसांचं कदाचित पुसटसं का होईना दर्शन आपल्याला झालं असेल, भगतसिंगांना ओझरतं का होईना पण पाहिलं असेल... किंवा त्याच्याही मागच्या जन्मात कदाचित खरंच राजांच्या पालखीला खांदा दिला असेल किंवा खरंच दरबारात यःकश्चित चाकर म्हणून का होईना पण राजांच्या पावलांची धूळ मस्तकी लावण्याचं अहोभाग्य आपल्याला मिळालं असेल किंवा कोणी सांगावं पण आग्र्याहून सुटताना कदाचित आपणच त्यांच्या निवडक सैन्यातले एक असू !!

चित्रपट संपल्यानंतर हे जे विचार सुरु होतात ते थेट दुसर्‍या दिवशी सकाळी उठेपर्यंत.. हो हो अगदी झोपेतही हेच असतं डोक्यात !! सकाळी उठल्यावर मी लोकसत्ता/मटाची वेबसाईट उघडतो आणि दिसतात घोटाळेच घोटाळे.. गडबड घोटाळे.. २-जी स्पेक्ट्रम घोटाळा, कर्ज घोटाळा, 'आदर्श' घोटाळा (बाकी घोटाळा कसा करावा आणि तो कसा पचवावा या बाबतीत 'आदर्श' घोटाळा हा इतर 'घोटाळे'करांनी खरंच अगदी आदर्श घेण्यासारखा आहे. मुमं सोडून कोणाच्याही अंगाला साधं खरचटलंही नाहीये !! आहे की नाही एकदम आदर्श !!).. किंवा मग दिसतं ते गुरुसाहेबांच्या रूपातलं सरकारी पातळीवरचं लांगुलचालन किंवा कसाबराजांच्या रुपाने वसत असलेली एकदम ऑफिशियल अशी सर्वांगीण निष्क्रियता................................ यस्स.. खट्याक !! आणि मग माझ्या लक्षात येतं जन्माला येण्याची वेळबीळ काही चुकलेली नाही. किंबहुना योग्य काळात जन्माला येणं असं वगैरे काही नसतंच.. त्या त्या काळातली लोकं त्या त्या काळाला आपल्या महान कार्याने, आपल्या असीम त्यागाने एवढं महान करून ठेवतात की पुढच्या कित्येक पिढ्यांच्या मनावर त्यांच्या व्यक्तीमत्वांच्या पाउलखुणा ठसठशीतपणे उमटल्या जातात... इतक्या की मग पुढच्या पिढीत जन्माला आलेल्या, चांगल्या कोडकौतुकात लाडाकोडात वाढलेल्या, सगळे हट्ट वेळच्यावेळी पुरवल्या गेलेल्या लोकांना वाटायला लागतं की "अरे, आपण का नाही जन्मलो त्या सुवर्णकाळात... आपण खरंच चुकीच्या काळात जन्मलो".. पण त्यांच्या हे लक्षात येत नाही की आपण ज्या काळाला सुवर्णकाळ संबोधतोय त्या काळातही गुलामगिरी, भ्रष्टाचार, वैचारिक पारतंत्र्य, नीतीमूल्यांची पडझड हे सारं सारं तेवढ्याच भीषण पातळीवर पोचलेलं होतं जेवढं आत्ताच्या काळात आहे. परंतु त्या लोकोत्तर पुरुषांनी त्यांच्या मनगटाच्या, इच्छाशक्तीच्या, अपार निश्चयाच्या जोरावर त्या काळाला सुवर्णकाळात रुपांतरीत केलं.........  आणि आपण मात्र म्हणत राहतो "च्यायला, चुकीच्या वेळी जन्माला आलो यार.. !!!"