माझे देव-दिलीप-राज

अतिशय मुख्य सूचना : हा संपूर्ण लेख आणि त्यातली मतं ही माझ्या दृष्टीने लिहिलेली आहेत. अनेक विधानं अनेकांना पटणार नाहीत. जे जे विधान पटत नाहीये त्याच्या सुरुवातीला "माझ्या दृष्टीने" किंवा "माझ्या मते" असे लिहून वाचावे. बाकी,

१. गजनी, रंग दे बसंती, लगान, जोधा अकबर, कमीने, भूत अप्रतिम/टाकाऊ आहे.
२. लता, हिमेश, आशा, अलका, सोनू, श्रेया यांना पर्याय नाही/यांच्याएवढ्या एकांगी गाणारं कोणी नाही.
३. करण जोहर, राजकुमार संतोषी, राजकुमार हिरानी, रामू, विक्रम भट्ट यांच्यासारखा दिग्दर्शक होणे नाही/यांचे मेंदू गुडघ्यात आहेत

ही आणि अशी इतर अनेक वाक्यं आपण वेळोवेळी ऐकतोच. त्या प्रत्येकाला "माझ्या दृष्टीने" किंवा "माझ्या मते" चा प्रिफिक्स लावला की सगळी कोडी सुटतात आणि सगळ्या शंका मिटतात  :)

**

मला कळायला लागल्यापासून जेव्हा जेव्हा मी वाचन (अर्थात अवांतर) करतोय तेव्हापासून मला एक लक्षात यायला लागलं होतं की चित्रपट, संगीत, दिग्दर्शन, अभिनय यातलं काहीही कणभरही करता आलं नाही तरीही या सगळ्या गोष्टींसंबंधी जे जे मिळेल ते ते सगळं वाचून काढण्याची आपल्याला जबरदस्त आवड आहे हे मात्र नक्की. आणि त्यासाठी हिंदी/मराठी चित्रपटच हवेत अशी काही सक्ती नव्हती. हॉलिवूड किंवा जगभरातल्या विविध भाषांमध्ये निर्माण होणारे कुठल्याही चांगल्याचुंगल्या चित्रपटांबद्दल काहीही वाचायला मला आवडायचं. माझ्या लहानपणी चित्रपट विषयावर निघणार्‍या जरातरी दर्जेदार मासिक/पाक्षिकांमध्ये जी, चंदेरी (बाकीची आता आठवत नाहीत) ही काही आघाडीची नावं. त्यांच्या दिवाळी अंकांवर तर मी तुटून पडायचो. बाबा कधी एकदा दिवाळी अंक आणतायत आणि कधी एकदा मी त्यावर तुटून पडून, त्यांचं पान न् पान वाचून काढून त्यांचा फडशा पाडतो असं व्हायचं मला. तर असेच अनेक लेख वाचताना वारंवार ज्यांच्या नावांचा उल्लेख व्हायचा ते त्रिदेव  म्हणजे देव-राज-दिलीप, राज-दिलीप-देव, दिलीप-देव-राज.. क्रम वेगवेगळा पण नावं तीच. लेख लिहिणार्‍या व्यक्तीच्या आवडीनिवडीप्रमाणे क्रम बदलत असतील कदाचित पण नावं तीच. तर अशा रीतीने या तिघांचे विशेष चित्रपट न बघताही (कारण आमच्या घरात "चित्रपट-बघणे" यासाठीचं पोषक वातावरण नव्हतं :) ) मी त्यांचा पंखा झालो. माझ्या वयाच्या इतर अनेकांसाठी असणारा देव आनंद माझ्यासाठी देव होता, राज कपूर राज होता आणि दिलीप कुमार हाही असाच दिलीप. कालांतराने त्यांचे चित्रपट बघितल्यावर दिलीप सदैव (म्हणजे अगदी त्याच्या तरुणपणीही) म्हातारा दिसत असल्याने ('अतिशय मुख्य सूचना' वाचणे) पुन्हा दिलीप कुमार झाला आणि राज सदैव बावळट/मंद दिसत असल्याने ('अतिशय मुख्य सूचना' विसरू नका) पुन्हा राज कपूर झाला. पण अभिनयाची वेगळी शैली, एका श्वासात सगळाच्या सगळा संवाद, मग तो कितीका मोठा असेना, म्हणण्याची लकब, सतत हात हलवत हलवत बोलण्याची स्टाईल, आणि डोळ्यातले मिश्कील भाव यामुळे बालपणी मासिकांतून भेटलेला देव मोठेपणी त्याचे अनेक चित्रपट बघितल्यावरही 'देव'च राहिला त्याचा 'देव आनंद' झाला नाही.

"जिया ओ SSS जिया ओ जिया कुछ बोल दो","फुलोंके रंग से दिल की कलम से", "मै जिंदगी का साथ निभाता चला गया", "दिल का भंवर करे पुकार " म्हणत नूतन बरोबर कुतुब मिनार उतरणारा देव हे सगळं दिग्दर्शक सांगतोय म्हणून नाही तर स्वतः, खरोखर, मनापासून, आतून, नॅच्युरली, सहजतेने करतोय असं वाटायचं आणि पटायचंही. अर्थात कालांतराने उतरत उतरत देव किती खाली गेला त्याचा हिशोब मांडायचा प्रस्तुत लेखाचा हेतू नाही. तर माझ्या आधीच्या पिढीला स्वप्नांच्या मनोहारी राज्यात भुलवून, भुरळ पाडून आपल्या असामान्य अभिनयाने त्यांच्या मनावर काही दशकं राज्य करणार्‍या त्रिदेवांचे आजच्या काळातले किंवा अगदी आत्ताच्या काळातले नाही तरी गेल्या वीस वर्षांतले उत्तराधिकारी कोण असं मला कोणी विचारलं तर मी क्षणाचाही विलंब न करता सांगू शकेन की आजच्या काळातले ते तिघेजण म्हणजे अनिल, अजय आणि नाना. ते कपूर, देवगण, पाटेकर विसरून कैक वर्षं झाली. मित्राला कधी पूर्ण नावाने हाक मारतं का कोणी? सचिनला सचिनच म्हणायचं उगाच सचिन तेंडूलकर कशाला..? तसंच हे.

तर या तिघांची आपापली शैली आहे. अभिनय, संवादफेक, चालणं, बोलणं, सरसर बदलणारे हावभाव, देहबोली, भावनांचं प्रकटीकरण या सगळ्या सगळ्याची प्रत्येकाची एक विशिष्ट शैली आहे. पण सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे जब्बरदस्त ताकदीचा अभिनय. कमालीचा सशक्त. कालपरवाचे जॉन अब्राहम, सैफ, अक्षय (कुठलाही घ्या काय फरक पडतोय.. किंवा चला दोन्ही घ्या), विवेक, सुनील, शहीद, संजूबाबा, अनेक वेळेला शाहरुख, क्वचित काही वेळेला आमीर (वाचा वाचा 'अतिशय मुख्य सूचना'), दर वेळेला सलमान, या सगळ्यांत आणि अनिल-अजय-नाना या तिघांत आढळणारा हा महत्वाचा फरक. आता यांचे किती चित्रपट फ्लॉप झालेत, त्या चित्रपटातला तो प्रसंग, शेवट, सुरुवात, मध्य, गाणी, वगैरे कसे फालतू आहेत वगैरे सांगण्यात काही अर्थ नाही. निदान इथेतरी.. कारण ते गैरलागूच नाही तर चूक आहे. चित्रपटाचा सर्वेसर्वा हा दिग्दर्शक असतो त्यामुळे एखादा प्रसंग, त्यांची लांबी, सत्यासत्यता, आणि चित्रपटाचं एकूणच यश या सगळ्याची संपूर्ण जवाबदारी दिग्दर्शकाची असते. (टी-२० मध्ये ओव्हररेट कमी झाला की कप्तानाच्या मानधनातून पैसे कापून घेतात ना तसंच हे.). आणि या तिघांचे कुठलेही चित्रपट कितीही अयशस्वी झाले असले तरी त्या अपयशाचा कर्ता करविता, त्या मुर्ख प्रसंगांचा आणि कथारहित चित्रपटांचा धनी कोणीतरी वेगळा होता.. निदान या तिघांचा अभिनय हे कारण तर कधीच नव्हतं. उलट टुक्कारातल्या टुक्कार चित्रपटातही या तिघांचेही अभिनय नेहमीप्रमाणेच सर्वोच्च दर्जाचे आहेत. याचं सगळ्यात उत्तम उदाहरण म्हणजे गेल्या वर्षी आलेला नानाचा 'एक' हा चित्रपट. अतिशय भिकार चित्रपट पण त्याच्या वाट्याला आलेल्या जेमतेम ४-५ प्रसंगांतून त्याने तो चित्रपट चित्रपटगृहात किमान एक आठवडा तरी चालेल याची दक्षता घेतली. अन्यथा बॉबी देओलने तो चित्रपट पहिल्या खेळालाच खड्ड्यात घालण्याची पुरेपूर तयारी केली होती. अनिलचा 'मुसाफिर' किंवा अजयचा 'कयामत'ही त्याच पठडीतले. या लोकांच्या बळावरच या चित्रपटांचा मान टाकण्याचा कालावधी निदान काही आठवड्यांनी तरी पुढे ढकलला गेला.

खरं तर हा लेख लिहायला सुरुवात करताना मी या तिघांवर वेगवेगळं लिहिण्याचं ठरवलं होतं परंतु अभिनयक्षमता, स्टाईल, भूमिकांमधील विविधता, संवादफेक, प्रसंग रंगवण्याची हातोटी हे सगळे गुण या तिघांत एवढे सामाईक आहेत की प्रत्येकाविषयी लिहिताना पुनरुक्तीचा दोष माथी आला असता. त्यामुळे तो टाळून सगळ्यांवर एकत्रच लिहिण्याचा अल्पस्वल्प प्रयत्न करतो.

अप्रतिम अभिनयक्षमता आणि अतिशय उस्फुर्त व बोलके हावभाव या महत्वाच्या गुणांबरोबरच या तिघांनाउत्तमरित्या साधलेलं कसब म्हणजे भूमिकेत झोकून देणं. 'गंगाजल'मध्ये कायदा हातात घेणार्‍यांना शासन करणारा, बाणेदारपणे, ऐटीत चालत जाणारा एसपी अमित कुमार असो की 'जख्म'मध्ये जातीय दंगलींमध्ये असहायपणे लढणारा गायक अजय असो (या भूमिकेसाठी त्याला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला आहे), स्वार्थापायी आणि पैशासाठी खून पाडत प्रसंगी आपल्या प्रेयसीलाही शत्रूच्या गोळीला बळी पडू देणारा 'खाकी' मधला यशवंत आंग्रे असो की आपल्या पत्नीची तिच्या पूर्वाश्रमीच्या प्रियकराशी भेट घडवून आणण्यासाठी धडपड करणारा 'हम दिल दे चुके' मधला विवश नवरा वनराज... 'पुकार' मध्ये देशासाठी जीवाची बाजी लावायला तयार असणारा मेजर जयदेव असो की 'बेटा' मधला आपल्या आईसाठी जीव द्यायला तयार असणारा भोळसट राजू, आपल्या मुलाला शोधण्यासाठी जीवाचं रान करणारा 'कॅलकटा मेल' मधला अविनाश असो की बलात्कारीत तरुणीला आपल्या घरात आश्रय देणारा 'हमारा दिल आपके पास है' मधला अविनाश ... "किसीको तो ये कचरा साफ करना पडेगाहीच ना" असं म्हणत दणादण एन्काऊन्टर्स करणारा 'अब तक ५६' वाला इन्स्पेक्टर साधू आगाशे असो की आग दिसली की आपल्या अपराधीपणाची भावना जागृत होऊन फटाफटा डोक्यावर हात मारून घेणारा 'परिंदा' मधला अन्ना असो, बायकोचा पाठलाग करत तिला मिळवण्यासाठी वाटेल ते करायला तयार असणारा 'अग्निसाक्षी' मधला विश्वनाथ असो की अन्यायाविरुद्ध पेटून उठणारा 'अंकुश' मधला रवी असो.. हे सर्वजण त्या त्या वेळेला एसपी अमित कुमार, वनराज, राजू, मेजर जयदेव, अन्ना, इन्स्पेक्टर साधू आगाशेच वाटतात. त्यांच्यातून कधीही अजय, अनिल किंवा नाना डोकावत नाहीत की त्यांचा सूक्ष्मसा मागमूसही दिसत नाही हे त्यांचं प्रमुख यश. इतके की सस्पेंड झालेल्या एसपी अमित कुमारला न्याय मिळाल्याशिवाय आपल्याला चैन पडत नाही, वनराजची तगमग आपल्याला पाहवत नाही आणि कितीही लाडकी असली (आठवा 'अतिशय मुख्य सूचना') तरी  ऐश्वर्याचा राग आल्याशिवाय रहात नाही, हा राजू एवढा मंद कसा असा प्रश्न पडतो आणि मेजर जयदेव क्लॉक टॉवरच्या दोलकावरून माधुरीला हात देऊन उतरवेपर्यंत आपल्या जीवात जीव येत नाही, शेवटी जॅकीने अन्नाला जाळून मारल्यावरच आपल्या जीवाची तगमग शांत होते आणि साधू आगाशेने जमीरच्या गोटात घुसून त्याला ठार मारल्यावर आपण मनोमन साधूला सलाम ठोकतो.

दुसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे सतत किंवा अनेकदा वेगळ्या भूमिका, वेगळे चित्रपट करूनही वेगळं करूनही यांनी कधी त्याचे डिंडिम पिटले नाहीत. उगाच कशाची (अनावश्यक) प्रसिद्धी नाही की कसला गाजावाजा नाही. कधी उगाचच दिग्दर्शनात ढवळाढवळ केल्याचं ऐकिवात नाही की स्वतःला बुद्धिवादी आणि परफेक्शनिस्ट म्हणवून घेण्याचा किंवा स्वतःला ब्रांड म्हणून सादर करण्याचा वृथा अट्टाहास बाळगला नाही.

तिसरी गोष्ट म्हणजे (सुरुवातीचा काळ वगळता) निवडक चित्रपटच स्वीकारले. उगाच चलती आहे म्हणून भारंभार चित्रपट साईन केले नाहीत की उगाचच वर्षातून फक्त एक म्हणजे एकच चित्रपट करायचा असे दंडक वगैरे घालून घेतले नाहीत. दर वेळी अगदी वेगळ्याच भूमिका केल्यात असंही नाही पण चाकोरीबद्धपणा, तोचतोचपणा शक्यतो टाळायचा प्रयत्न केला. अर्थात त्यांचे सगळेच्या सगळे चित्रपट दरवेळी दणदणीत यशस्वी झालेच असं मुळीच नाही. चिक्कार चित्रपटांनी दणदणीत मारही खाल्ला. पण आधी म्हंटल्याप्रमाणे त्याचं कारण यांचा अभिनय होता असं कधीच झालं नाही.

तसंच स्वतःची प्रसिद्धी करून घेण्याचा अट्टाहास नाही किंवा पत्रकार/पुरस्कार सोहळे मॅनेज करण्याची कला आणि इच्छा नाही त्यामुळे ढीगाने अ‍ॅवार्डस नाहीत. पण अर्थात त्यामुळे अ‍ॅवार्डस फंक्शन्सवर कधी बहिष्कार घातल्याचं स्मरत नाही किंवा उगाच सगळ्याच फंक्शन्स आणि पार्ट्यांना हजेर्‍या लावत सुटलेत असंही कधी झालं नाही. उगाच डझनावारी मासिकांच्या मुखपृष्ठांवर चमकणं नाही की पहिल्या स्थानासाठी कधी चुरस नाही. पीत प्रसिद्धीचा आधार घेत आगामी चित्रपटाच्या प्रमोशनला हातभार लावण्याचे प्रकार नाहीत की उगाच अनाठायी वाद ओढवून घेऊन प्रसिद्धीचे झोत आपल्याकडे वळवून घेण्याची व्यर्थ खटपट नाही. अभिनय करणं आपलं काम आहे हे ओळखून, स्वतःच्या मर्यादा/व्याप्ती लक्षात घेऊन आपल्या परिघात राहून सतत उत्तमोत्तम भूमिका (दरवेळीच चित्रपट नव्हे) देण्याचा प्रामाणिक प्रयत्न मात्र केला आणि अजूनही करताहेत.

पण हल्ली उगाचच प्रयोगशीलतेच्या/वेगळेपणाच्या नावावर प्रेक्षकांना निर्बुद्ध समजून त्यांच्यावर मल्टिप्लेक्सी चित्रपटांचा मारा करण्याचं जे सत्र चालू आहे ते पाहून या त्रिदेवांचे जातीचे अभिनय बघायला मिळण्याचं प्रमाण फार कमी होतंय. अभिनय कशाशी खातात हे ठाऊक नसलेल्यांच्या या भाऊगर्दीत जातिवंत अभिनयाचा गळा घोटला जाण्याचीच शक्यता अधिक. तसंही अजयचा अपवाद वगळता बाकीच्या दोघांचं वय आता उतरणीला लागलं असल्याने (नाना : ५९, अनिल : ५१, अजय : ४१) हे केंद्रस्थानी असलेल्या भूमिका बघायला मिळणं कठीण आहेच आणि उत्तरोत्तर ते अजूनच अवघड होत जाणार. त्यामुळे यांचे उतरणीला लागलेले देव आनंद, दिलीप कुमार होण्यापेक्षा सदैव आपल्या नजरेतले 'देव-दिलीप-राज'च राहोत ही सदिच्छा !!!

जाता जाता : असाच विचार करत असताना हॉलीवुडातले माझे देव-दिलीप-राज कोण याचं उत्तर शोधत होतो. पण नंतर लक्षात आलं की हॉलीवुडात (माझ्यासाठी) दिलीप-राज नाहीतच. आहे तो फक्त देवच आणि त्याचं नाव टॉम हॅन्क्स !!!

-- सर्व छायाचित्रे आंतरजालावरून साभार.