रिडींग रीचर इज रीचिंग रीचर

"मला इनो'ज डायनर मध्ये अटक करण्यात आली" असं एक व्यक्ती सांगते आहे या ओळीने पुस्तकाची सुरुवात होते. मग हॉटेलचं इत्यंभूत वर्णन येतं. त्यानंतर ती व्यक्ती हॉटेलात कुठे बसली आहे, काय खाल्लं हे हळूहळू सांगितलं जातं. त्यानंतर पोलिसांचं आगमन, त्यांचं, त्यांच्या गणवेशाचं, रिव्हॉल्वर, शॉटगन इत्यादी हत्यारांचं तपशीलवार वर्णन आणि त्यांचे फायदे-तोटे सांगितले जातात. कशासाठी अटक झाली आहे हे सांगितलं जातं. त्यानंतर हॉटेल मधून बाहेर पडतानाच्या प्रसंगाचं अतिशय मुद्देसूद वर्णन येतं. एव्हाना हॉटेलची रचना, टेबल्स, किचन, वेट्रेस, हॉटेलच्या बाहेरचा परिसर, दुकानं, रस्ते हे सारं सारं आपल्या डोळ्यासमोर प्रत्यक्ष साकार झालेलं असतं. पोलीस स्टेशनला पोचल्यावर एकामागोमाग धक्क्यांची मालिका सुरु होते. तोवर वाचक इतका रंगून गेलेला असतो की एवढ्या कमी वेळात आपण एवढा लांबचा पल्ला गाठला आहे हे त्याच्या लक्षातही येत नाही. कारण अजूनही धक्कादायक प्रसंगांची मालिका संपलेली तर नसतेच उलट त्यांचा वेग आणि वारंवारता वाढलेली असते.

******

"आत्मघातकी हल्लेखोरांना (Suicide bombers) हेरणं सोपं असतं" असं आपल्याला सांगितलं जातं. आणि ते तसं का याची कारणमीमांसाही आपल्याला सांगितली जातात. प्रत्येक कारण हे प्रत्यक्षात अतिशय प्रयत्नपूर्वक मांडलेलं निरीक्षण असतं. हे आपण का वाचतोय हे नीट लक्षात न येऊनही आपण वाचत जातो आणि अचानक एक जोरदार धक्का आपल्याला बसतो! पुढे वाचत गेल्यावर कळतं की हा तर फक्त पहिला धक्का होता.

******

शहरातल्या एका अतिशय गजबजलेल्या ठिकाणी गोळीबार होतो. काही व्यक्ती मृत्यमुखी पडतात. एकच गोंधळ उडतो. दोन दिवसांनी एक व्यक्ती तिथे हजर होते. ती व्यक्ती कोण, ती का आली आहे आणि तिचा या गोळीबाराच्या घटनेशी काय संबंध हे सगळं वाचता वाचता वाचक अक्षरशः हादरून जातो.

******

कडाक्याच्या थंडीत हॉटेलमध्ये कॉफी पीत बसलेला नायक एका व्यक्तीचा जीव वाचवायचा म्हणून पुढाकार घेतो. हळूहळू अशा काही गुंतागुंतीच्या आणि रहस्यमय घटना घडत जातात की जे समोर दिसतंय ते पूर्ण चित्र नाही हे त्याच्या लक्षात येतं. त्या प्रकरणाची पाळंमूळं खणून काढायचीच असं ठरवून पुढे आलेला नायक त्या रहस्यात अधिकाधिक गुंतत जातो.

******

सहज फिरत असताना अचानक एका जुन्या वस्तू विकणाऱ्या दुकानात नायकाला एक अतिशय मौल्यवान अशी अंगठी दिसते. त्या अंगठीला एक वेगळ्या प्रकारचं महत्व असतं. त्यानंतर सुरु होतो तो शोध आणि पाठलागाचा एक लांबलचक प्रवास ज्यात नेहमीप्रमाणे अनेक धक्के बसून शेवटी कोडं उलगडतं.

******

कॉलेजच्या फाटकामधून बाहेर पडणाऱ्या एका तरुणाचं अपहरण करण्याचा कट वास्तवात येत असतो आणि अचानक काही चक्रं फिरतात आणि तो कट उधळून लावला जातो. पुढे काही वेगवान घटना घडून पहिलं प्रकरण संपता संपता अगदी शेवटच्या ओळीत आपल्याला प्रचंड धक्का बसतो आणि अधाश्याप्रमाणे आपण दुसऱ्या प्रकरणावर झडप घालतो आणि आधीचा धक्का सुसह्य म्हणायची पाळी आपल्यावर येते.

 ******

जेम्स डोवर ग्रांट नामक आणि अर्थात ली चाईल्ड या टोपणनावाने सुप्रसिद्ध असणाऱ्या ब्रिटिश लेखकाच्या अनुक्रमे किलिंग फ्लोअर, गॉन टुमॉरो, वन शॉट, वर्थ डाईंग फॉर, द मिडनाईट लाईन आणि पर्स्युअडर या काही सुप्रसिद्ध पुस्तकांचे हे ढोबळ सारांश आहेत. वर आलेल्या वर्णनांमध्ये नायक म्हणून आपल्या भेटीस येणारी व्यक्ती म्हणजे दुर्जनांचा कर्दनकाळ आणि सज्जनांचा तारणहार असलेला एकमेवाद्वितीय जॅक रीचर (नो मिडल नेम). ली चाईल्डने जॅक रीचर या काल्पनिक पात्राला केंद्रस्थानी ठेवून २४ पुस्तकं लिहिली आणि त्याचं पंचविसावं पुस्तक (द सेंटिनल) नुकतंच दोन दिवसांपूर्वी प्रसिद्ध झालं. 'किलिंग फ्लोअर' हे जॅक रीचरवरचं पहिलं पुस्तक ली चाईल्डने १९९७ मध्ये लिहिलं आणि अल्पावधीतच त्याला जगभर प्रचंड प्रसिद्धी आणि लोकप्रियता लाभली. जॅक रीचर हा जगभरातल्या रोमांचक आणि रहस्यमय प्रकारचं लेखन आवडणाऱ्या वाचकांच्या गळ्यातला ताईत बनला आणि पुढच्या प्रत्येक पुस्तकानंतर ही मालिका अशीच यशस्वीपणे मार्गक्रमणा करत राहिली.

कोण आहे हा जॅक रीचर??

एका वाक्यात ओळख करून द्यायची झाल्यास जॅक रीचर हा एक भटक्या अवलिया आहे, एकांडा शिलेदार आहे. सतत भटकत असल्याने तो कधी कुठे असेल हे कोणालाच माहीत नसतं परंतु त्याच्या गुन्ह्याच्या तपासातील असामान्य कौशल्यापायी निवृत्त झाल्यानंतरही त्याच्या मित्रांना, परिचितांना, लष्करातल्या लोकांना लोकांना त्याची मदत लागत असते. परंतु त्याचा स्वतःचा पत्ता (पर्मनंट अ‍ॅड्रेस) नसतो की फोन/मोबाईल नंबर नसतो. त्यामुळे त्याच्यापर्यंत पोचायला तऱ्हेतऱ्हेचे मार्ग चोखाळले जातात. कोणी विशिष्ट अशा सांकेतिक रेडिओ कोड्सच्या माध्यमातून त्याच्या बँकखात्यापर्यंत आणि पर्यायाने त्याच्यापर्यंत पोचतात तर कोणी लष्करी वृत्तपत्रांमध्ये बातमी देतात तर कोणी सरळ डिटेक्टिवच्या मार्फत त्याचा शोध घेतात. 

-----------------------------------------------------------------

"यू आर न्यु इन टाऊन. आरण्ट यू?" शी सेड.

"युज्युअली" रीचर सेड.

-----------------------------------------------------------------

त्याच्या या अशा प्रकारे आयुष्य कंठण्याला त्याची लष्करी पार्श्वभूमी कारणीभूत आहे. रीचर हा अमेरिकन लष्करातल्या ११०व्या विशेष अन्वेषण दलात (110^th Special Investigations Unit) १३ वर्षं मिलिटरी पोलीस म्हणून काम करून मेजर या हुद्द्यावरून निवृत्त झालेला एक माजी लष्करी अधिकारी आहे. रीचर हा या ११०व्या विशेष अन्वेषण दलाचा प्रथम प्रमुख अधिकारी अर्थात कमांडिंग ऑफिसर होता. या विशेष अन्वेषण दलाकडे अमेरिकन लष्करांतर्गत घडणाऱ्या अतिशय गुंतागुंतीच्या प्रकरणांची चौकशी करण्याची जबाबदारी असते. दुर्दैवाने अमेरिकन लष्करात करण्यात आलेली मनुष्यबळातील कपात आणि काही ज्येष्ठ दर्जाच्या अधिकाऱ्यांना दुखावल्याच्या कारणास्तव १९९७ साली रीचरला लष्करातून सन्माननीय निवृत्ती (Honorable Discharge) स्वीकारावी लागते. जॅक रीचरला 'ज्यो' नावाचा थोरला भाऊ असून त्याची आई फ्रेंच आणि वडील अमेरिकन असतात. रीचरचे वडील अमेरिकन लष्कराच्या आरमारात (US Marine Corps) कॅप्टन पदावर असतात. त्यांच्या सतत बदल्या होत असल्याने जॅक रीचरचं सुरुवातीचं आयुष्य जगभरातल्या विविध अमेरिकन लष्करी तळावर गेलेलं असतं. त्याचा जन्म जर्मनीमधील बर्लिन येथील लष्करी तळावर झालेला असतो. रीचरने लष्करातल्या नोकरीदरम्यान जगभर भटकंती केलेली असल्याने त्याचं स्वतःचं असं नियमित वास्तव्याचं ठिकाण नसतं. त्याचबरोबर अंगभूत फिरस्त्या वृत्तीमुळे त्याला एकाच ठिकाणी राहायलाही आवडत नसतं.

==========================

द वॉक वॉज लॉन्ग बट नॉट डिफिकल्ट.

जस्ट अ केस ऑफ पुटिंग वन फूट इन फ्रन्ट ऑफ द अदर.

==========================

त्यामुळे लष्करातून निवृत्त झाल्यावर तो सार्वजनिक बस वाहतुकीच्या माध्यमातून संपूर्ण अमेरिकाभर भटकंती करत राहतो आणि छोट्या आणि स्वस्त मोटेल्समध्ये एका रात्रीच्या बोलीवर वास्तव्य करत असतो. या संपूर्ण भटकंती दरम्यान (तो अजूनही कुठेही स्थिर झालेला नसून भटकंती अद्यापही चालूच आहे) त्याला आलेले अनुभव, भेटलेली माणसं, गुदरलेले चांगले-वाईट प्रसंग, ओढवलेली संकटं आणि तो ती शिताफीने आणि धडाकेबाजपणे कशी परतवून लावतो या सगळ्याचा लेखाजोखा हा जॅक रीचर सिरीजमधल्या किंबहुना ‘रीचर’ सिरीजमधल्या २५ पुस्तकांचा ऐवज आहे. (नाव जॅक रीचर असलं तरी हा आपली ओळख फक्त 'रीचर' अशीच करून देत असतो. किंबहुना त्याची स्वतःची आई देखील त्याच्या भावाला 'ज्यो' मात्र जॅकला ‘रीचर’ अशीच हाक मारत असते.)

 जॅक रीचरची वैशिष्ट्यं, स्वभाव आणि आवडीनिवडी

हजारो नाही तरी निदान शेकडो माणसांमध्ये ठळकपणे उठून दिसू शकेल अशी साडेसहा फूट उंची आणि सुमारे १२५ किलो वजन अशी भरदार शरीरयष्टी रीचरला लाभलेली आहे. आणि विशेष म्हणजे दिवसरात्र व्यायाम करून किंवा मेहनत करून त्याने ही शरीरयष्टी कमावलेली नसून ती त्याला लाभलेली निसर्गदत्त देणगी आहे. कुठल्याही प्रकारचा व्यायाम न करताही त्याचं शरीर पिळदार आहे. व्यक्तिमत्व महाकाय आहे. (त्याच्या या अशा अतिविशाल देहापायी त्याला अनेकदा बिगफूट, एपमॅन, इनक्रेडिबल हल्क अशी विविध विशेषणं बहाल केली जातात.) अजून एक वेगळेपण म्हणजे रीचर घड्याळ वापरत नाही. वापरत नाही म्हणण्यापेक्षा त्याला ते वापरायची आवश्यकताच भासत नाही. कारण त्याच्या मेंदूत एक निसर्गदत्त घड्याळ आहे जे सदैव चालू असतं आणि जेव्हा गरज पडेल तेव्हा त्याला त्या माध्यमातून वेळ कळत असते. वेळ बघायची असताना सामान्य माणसं मनगट किंचित फिरवतात तर हा मेंदूत (ल्या घड्याळात) डोकावून बघतो. अजून कहर म्हणजे तर हे घड्याळ फक्त जागेपणीच चालू असतं असं नाही तर सामान्य माणसं जशी गजर लावण्यासाठी गजराच्या घड्याळाचा वापर करतात अगदी त्याचप्रमाणे रीचर त्याच्या मेंदूतल्या घड्याळात गजर लावतो आणि आश्चर्य म्हणजे पहिल्या गजराला उठतोही!  रीचर हा पूर्वी अमेरिकन लष्करातल्या अंतर्गत पोलीस खात्यात कार्यरत असल्याने ली च्या पुस्तकांमध्ये अमेरिकन लष्कर, तिथलं अंतर्गत राजकारण, घडामोडी, डावपेच तसेच अमेरिकेने भाग घेतलेली काही युद्धं (रीचरच्या कालावधीत घडलेली) यांचे तपशीलवार उल्लेख येतात. प्रचंड हजरजबाबी असणारा आणि प्रसंगी जरासा उर्मटही वाटणारा रीचर मूळचा मात्र बऱ्यापैकी अबोल आहे. अनेकदा समोरची व्यक्ती काही अपमानास्पद किंवा दुर्लक्ष करण्यायोग्य बोलली तर याचं उत्तर ठरलेलं असतं "आय सेड नथिंग. आय अ‍ॅम गुड अ‍ॅट सेइंग नथिंग!".

==========================

"यू नो मच अबाउट हेड इन्ज्युरीज?"

"ओन्ली द वन्स आय कॉज" रीचर सेड.

==========================

रीचर हा प्रचंड कॉफी प्रेमी आहे. जवळपास व्यसन म्हणावं इतपत कॉफी तो सतत पीत असतो. आणि तीही भरपूर आणि अतिशय कडक. अतिशय कडवट. त्यात दूध नाही की साखर नाही.

==========================

मेड मी सम कॉफी व्हिच पुट द होल डे इन अ बेटर लाईट!

--------------------------

देअर वॉज नो कॉफी अगेन. आय वॉज ऑन द पॉईंट ऑफ टेकिंग दॅट पर्सनली.

--------------------------

शी आस्क्ड "डजण्ट कॉफी कीप यू अवेक?"

"अन्टील आय वॉन्ट टु गो टु स्लीप. दॅट्स व्हॉट इट्स फॉर"

==========================

 सदैव भटकत असूनही किंबहुना त्यामुळेच रीचरकडे एक कालबाह्य (expired) पासपोर्ट, एक एटीएम कार्ड (तेही सुरुवातीची काही वर्षं नसतंच) आणि एक फोल्डिंग टूथब्रश वगळता इतर काहीही सामान नसतं. तो दरवेळी स्वस्तातले पण नवीन कपडे घेतो, ३-४ दिवस वापरतो आणि त्यानंतर धुण्याबिण्याच्या भानगडीत न पडता ते सरळ टाकून देऊन नवीन कपडे घेतो. यासाठीही त्याचं एक (जरासं विचित्र) लॉजिक आहे. कारण कपडे धुवायचे म्हणजे मशीन हवं, मशीन हवं म्हणजे घर हवं आणि घर असेल तर एका(च) ठिकाणी राहावं लागेल जे त्याच्या प्रकृतीला आणि सवयीला मानवणारं नसतं. किंवा कपडे बाहेर धुवायला दिले तरी त्याचा भटक्या स्वभाव पाहता ते कपडे मिळेपर्यंत तो त्या शहरात असायला हवा. अजून एक कारण म्हणजे रीचर तसा काटकसरीने राहणारा माणूस आहे. स्वस्त मोटेल्समध्ये राहणारा, स्वस्त हॉटेल्समध्ये नाश्ता/कॉफी/जेवण घेणाऱ्या रीचरला कपडे धुणे, इस्त्रीसाठी देणे वगैरे खर्च मान्य नसतात की परवडणारेही नसतात. नवीन घेतलेले कपडे दिवसा वापरून झाल्यावर रात्री मोटेलरूममधल्या गादीच्या खाली घडी करून ठेवून रात्रभर त्यावर झोपून सकाळी आपोआपच ‘छान’ इस्त्री झालेले कपडे तो वापरत असतो.

==========================

"आय लाईक आयसोलेशन. आय कॅन गो थ्री वीक्स विदाऊट सेइंग अ वर्ड"

==========================

रीचरच्या अशा अनेक चित्रविचित्र सवयींनी, प्रभावी संवादांनी, थरारून सोडणाऱ्या, अंगावर काटे आणणाऱ्या प्रसंगांनी आणि जबरदस्त हादरे देत देत अतिशय वेगाने पुढे सरकणाऱ्या घटनांनी रीचर सिरीजमधील पुस्तकांची पानंच्या पानं व्यापून टाकणाऱ्या ली चाईल्डच्या लेखणीपुढे आपण अक्षरशः नतमस्तक होऊन जातो.

 कोण आहे हा ली चाईल्ड??

वर उल्लेख आल्याप्रमाणे जॅक रीचर या महाकाय भटक्या नायकाला जन्माला घालणारा आणि त्याच्या रोमांचकारी साहसांनी वाचकांना वेड लावणाऱ्या रीचरचा मानसपिता म्हणजे जेम्स डोवर ग्रांट हा ब्रिटिश लेखक म्हणजेच ली चाईल्ड. शिक्षणाने वकील असून १९७७ ते १९९५ अशा सुमारे अठरा वर्षं ग्रनाडा या ब्रिटिश टेलिव्हिजन वाहिनीवर काम करत असताना हजारो बातम्या, जाहिराती यांचं लेखन करणारा आणि अनेक कार्यक्रमांचा निर्माता असणाऱ्या ली च्या नोकरीवर १९९५ अचानक गदा आली आणि त्यानंतर त्याने लेखणी हातात घेतली. १९९७ साली प्रकाशित झालेल्या 'किलिंग फ्लोअर'च्या अभूतपूर्व यशानंतर मागे वळून न पाहता ली लिहीतच गेला आणि लिहीतच राहिला. १९९८ साली तो अमेरिकेत स्थायिक झाला. तेव्हापासून तब्बल २२ वर्षं तो लिहितोच आहे आणि वर्षाकाठी एक या वेगाने रीचर सिरीजमधली नवीन पुस्तकं सतत बाजारात येत आहेत. जगभरातल्या एकशेएक देशांपैकी कुठेतरी, कोणीतरी दर तेराव्या सेकंदाला ली चाईल्डचं पुस्तक विकत घेत असतं आणि अशा तऱ्हेने आत्तापर्यंत ली चाईल्डच्या पुस्तकांच्या कमीत कमी १० कोटी प्रतींची विक्री झालेली आहे.

अशा या अमाप जनप्रियत्व लाभलेल्या लेखकाला २०१९ साली साहित्यक्षेत्रातील अपूर्व योगदानासाठी ब्रिटिश सरकारने त्यांच्या देशातला 'सीबीई' हा सर्वोच्च पुरस्कार देऊन सन्मानित केलं आहे. तर यंदाच्या बुकर पारितोषिकाच्या निवडीसाठीच्या परीक्षक मंडळातही ली चाईल्डचा समावेश करण्यात आला होता.

विषय आणि लेखनशैली

ली चाईल्डने आपला मानसपुत्र जॅक रीचर याचं व्यक्तिमत्व स्वतःवरच बेतलेलं आहे असं म्हंटलं तर वावगं ठरू नये. रीचरची उंची, वजन हे स्वतः ली शी मिळतंजुळतं तर आहेच पण रीचरचं साधं राहणीमान हेही थेट ली च्या राहणीमानाप्रमाणेच आहे. ली स्वतः अतिशय साधे, स्वस्त कपडे वापरतो. उंची किंवा महागड्या वस्तूंची त्याला फारशी आवड नाही. या साऱ्यांचं प्रतिबिंब रीचरच्या व्यक्तिमत्वात पडतं. ली चाईल्डच्या कादंबऱ्यांमधली शब्दनिवड अतिशय सोपी आणि वाक्यरचना सुटसुटीत असते. कुठलंही वाक्य साधारण ८-१० शब्दांत संपतं. (आणि यावरून 'पूर्णविरामांचा सढळ हस्ते वापर करणारा लेखक' म्हणून त्याच्यावर टीकाही होते.) 'किलिंग फ्लोअर' या पहिल्याच पुस्तकात ते पानोपानी जाणवतं. कदाचित एवढं सोपं आणि ओघवतं लेखन असल्यामुळे पहिल्या पुस्तकापासूनच तो सर्वसामान्य वाचकांना आपलासा वाटायला लागला असावा. ली चाईल्डच्या कादंबऱ्यांचा एक साचा पाहता त्यांचे ढोबळमानाने तीन भागांत विभाजन करता येते.

१. रहस्यमय घटना : कादंबरीच्या सुरुवातीच्या काही पानांमधून रहस्यमय/गूढ घटना घडायला लागतात. हळूहळू अशा धक्कादायक घटनांची एखादी छोटीशी मालिकाच तयार होते. नक्क्की काय घडतंय, का घडतंय याचा पत्ता काही केल्या वाचकाला लागत नाही.

२. रहस्याचा उलगडा : हळूहळू वेगवेगळ्या भासणाऱ्या घटनांचा अर्थ उलगडायला लागतो, घटना वेगवेगळ्या असल्या तरी त्यांच्यात असलेलं एक सामायिक नातं समोर यायला लागतं. त्या एकमेकांत कशा गुंतलेल्या आहेत याचं चित्र स्पष्ट होत जातं.

३. खलनायकांचा बिमोड : रहस्य, घटना आणि त्यांचं कनेक्शन लक्षात आलं तरी या सगळ्यामागे नक्की कोण आणि कितीजण आहेत आणि कुकर्मांमागचा त्यांचा नक्की उद्देश काय हे सगळं शेवटच्या एक तृतीयांश भागात स्पष्ट होतं आणि शेवटी अर्थातच रीचर सर्व खलनायकांना त्यांच्या पापांची फळं भोगायला लावतो.

हा एक ढोबळ साचा असला तरी प्रत्येक पुस्तकात वेगवेगळे प्रसंग, पात्रं, रहस्य, घटना, राजकारण या सर्वांची शिताफीने सरमिसळ करत प्रत्येक वेळी एक परिपूर्ण रोमांचक अनुभव वाचकांसमोर ठेवण्याच्या ली चाईल्डच्या लेखनकसबाचं अफाट कौतुक वाटल्याशिवाय राहवत नाही.

प्रत्येकवेळी वाचकांना अक्षरशः जखडून टाकणाऱ्या, मंत्रमुग्ध, अचंबित करणाऱ्या लेखनाची निर्मिती सतत करत राहणं हे फारच कौतुकास्पद आहे. हे लेखन अत्यंत प्रभावी होण्याची काही प्रमुख कारणं आहेत.

 

१. तपशीलवार वर्णनं : लेखाच्या सुरुवातीला 'किलिंग फ्लोअर' च्या वर्णनात म्हंटल्याप्रमाणे रीचर ज्या गावात/शहरात येऊन पोचला असेल त्या शहराचं अतिशय तपशीलवार वर्णन आपल्याला वाचायला मिळतं. रस्ते, त्यांना मिळणारे उपरस्ते, गल्ल्या, चौक, दुकानांची रांग, त्यांचा क्रम, हॉटेल/ऑफिस/मोटेल मधील बैठकीची व्यवस्था, वस्तूंची मांडणी, त्या त्या ठिकाणी काम करणारे कर्मचारी, त्यांची वाहनं, वाहनांचे प्रकार, पोलीस किंवा खलनायक आणि त्यांची हत्यारं आणि त्यांचे फायदे/तोटे इत्यादी सगळ्या सगळ्याची अतिशय सविस्तर मांडणी आपल्यापुढे केली जाते. त्याच त्याच वस्तूंचे संदर्भ आपल्याला पुन्हा पुन्हा दिले जातात जेणेकरून आधी दिलेल्या वर्णनाशी आपण ते मनातल्या मनात आपोआपच ताडून बघू लागतो आणि बघता बघता त्या गावाचा/शहराचा त्रिमितीय नकाशा आपल्या डोळ्यासमोर उभा राहतो. "रीचर सेकंड स्ट्रीट वरून चालत जाऊन उजवीकडे वळला" हे वाचलं की तिथे त्याचं हॉटेल आहे किंवा टायर्सचं दुकान आहे हे आपल्या डोक्यातल्या चित्रात पक्कं बसून जातं.

 २. वातावरण निर्मिती : कुठल्याही महत्वाच्या प्रसंगाचं वर्णन करत असताना ली चाईल्ड त्या अनुषंगाने घडत जाणाऱ्या घटना, वातावरण हे अतिशय अचूकपणे आपल्यासमोर मांडत जातो. याची सगळ्यात उत्तम उदाहरणं म्हणजे कुठल्याही पुस्तकात आलेली हाणामाऱ्यांची वर्णनं. हाणामाऱ्यांचे प्रसंग हे जेमतेम ३०-४० सेकंदात आटपणारे असतात (कारण रीचरसारख्या महाकाय प्रपातापुढे कुठलाही खलनायक टिकणं हे जवळपास अशक्य आहे.). परंतु या ३०-४० सेकंदांच्या प्रसंगांसाठी आवश्यक ती पार्श्ववभूमी तयार करताना सभोवतालचं वातावरण, समोरासमोर आलेल्यांचे पोशाख, शरीरयष्टी, तोंडवळा इत्यादीं इतकं अचूक वर्णन आपल्यासमोर केलं जातं की तो मारामारीचा किंवा पळून जाण्याचा किंवा गोळीबाराचा प्रसंग थेट आपल्यासमोर घडतोय असंच वाचकाला सतत वाटत राहतं.

३. रहस्यमय घटना आणि धक्कातंत्र : अतिशय वेगाने घडणाऱ्या घटनांच्या मालिकेत अधूनमधून सातत्याने धक्के बसत गेल्याने वाचकाच्या मनात तयार होत असलेलं किंवा वाचकाला वाटत असलेलं चित्र पार उधळून, भिरकावून दिलं जातं. या ज्या धक्कादायक घटना घडत जातात त्या अतिशय स्वाभाविक रीतीने घडत जातात. त्या कुठेही उगाच ओढूनताणून किंवा अट्टहासपूर्वक घडतायत असं कधीच वाटत नाही. त्यातलं रहस्य अतिशय अस्सल वाटतं. किंवा हे सगळे क्लूज आपल्याला माहीत असूनही हे आपल्या कसं लक्षात आलं नाही असं वाचकाला सतत वाटत राहतं. ली चाईल्डने काही वर्षांपूर्वी 'How to create Suspense' या शीर्षकाचा एक लघुनिबंध लिहिला होता. लिहिता लिहिता मधेच दुसऱ्या-तिसऱ्या परिच्छेदात "नव्वदीच्या दशकात लागलेल्या एका शोधाने मानवाचं आयुष्य बदललं, अतिशय सुखकर झालं." असं एक वाक्य आलं. त्यानंतर टीव्ही, कार्यक्रम, घर, पुस्तकं अशा इतर वर्णनांनी काही परिच्छेद भरले. पण काही केल्या तो शोध कुठला यावर भाष्य नव्हतं. त्यामुळे वाचकाच्या डोक्यात सतत भुणभुण चालूच की "तो शोध कोणता असेल बरं?". १-२ परिच्छेदांनंतर ली मिश्कीलपणे म्हणतोही की "मी अजूनही तुम्हाला तो शोध कोणता हे सांगितलेलं नाही. आणि तरीही किंवा म्हणूनच तुम्ही हा लेख वाचताय" आणि पुढच्या परिच्छेदात अखेरीस तो त्या कोड्याचं उत्तर देऊन टाकतो. त्या प्रश्नाचं/कोड्याचं उत्तर असतं टीव्हीचा रिमोट कंट्रोल. एवढ्या साध्या, छोट्या उदाहरणातून 'How to create Suspense' या महत्वाच्या प्रश्नाचं उत्तर ली देऊन टाकतो आणि आपण त्याला मनोमन दंडवत घालतो कारण गेली काही मिनिटं ती वस्तू काय असेल या विचाराने आपल्या मेंदूचा अक्षरशः भुगा झालेला असतो. 

४. कडक, चटपटीत संवाद : रीचरच्या हजरजबाबी स्वभावाला साजेसे चटपटीत संवाद किंवा वर्णनांमधून येणारी छोटी छोटी वाक्यं (Quotes) हा यातल्या प्रत्येक पुस्तकाचा अक्षरशः प्राण आहे.  "रीचर सेड नथिंग" हे तर त्यापैकी सर्वाधिक वापरलं गेलेलं आणि तरीही दरवेळी समोरच्याला तितक्याच प्रभावीपणे निरुत्तर करणारं वाक्य! अशा चुरचुरीत संवादांची ही काही निवडक उदाहरणं. यांसारखी अनेक मनोरंजक आणि चटपटीत वाक्यं ली चाईल्डच्या पुस्तकांमध्ये पानोपानी आढळतात.

 =============================================

यू नेव्हर हॅव अ‍ॅन अ‍ॅलाबाय व्हेन यू नीड वन. दॅट्स अ युनिव्हर्सल लॉ ऑफ नेचर.

----------------------------------------------------

"यू क्लिअर ऑन व्हॉट आय'ल डू टु यू इफ यू आर बुलशिटिंग मी?"

"आय कॅन गेस"

"ट्रिपल इट" रीचर सेड.

----------------------------------------------------

ही केम लिट्ल क्लोजर. हिज बडी केम वुईथ हिम. द स्मेल ग्रु स्ट्रॉन्गर.

आय (रीचर) सेड "यु गाईज नीड टु टेक अ बाथ. नॉट नेसेसरीली टुगेदर".

----------------------------------------------------

द वेट्रेस वॉज अ टिपिकल आयविटनेस. शी वॉज कंप्लिटली अनेबल टु डिस्क्राईब द वूमन हु हॅड बीन लूकिंग फॉर मी.

----------------------------------------------------

शी हॅड रिटन "यू आर लाईक न्यूयॉर्क सिटी. आय लव टु व्हिजिट बट आय कुड नेव्हर लिव देअर"

----------------------------------------------------

शी सेड "रीचर, थ्री डेज इज नॉट पॉसिबल"

"लेट'स चॅलेन्ज दॅट अझम्प्शन. लेट'स मेक इट पॉसिबल." रीचर सेड.

=============================================

ली चाईल्डचं लेखन अभिजात असल्याचा किंवा त्याला फार साहित्यिक मूल्य असल्याचा 'आरोप' खुद्द ली देखील मान्य करणार नाही. त्याचं लेखन हे सर्वसामान्य वाचकांना आपलंसं वाटणारं, त्यांना आवडणारं खुसखुशीत, मसालेदार आणि पूर्णतः कमर्शिअल स्वरूपाचं आहे. नव्वदच्या दशकातले अ‍ॅरनॉल्ड किंवा सिल्वेस्टर स्टॅलनचे हाणामारीचे आणि खलनायक व एकूणच शत्रुपक्षाचा एकहाती बिमोड करणारे 'माचो' नायक असलेले चित्रपट ज्यांना आवडतात त्यांना रीचरच्या कादंबऱ्या प्रचंड आवडतील. त्याच्या कादंबऱ्यांची शीर्षकंही कादंबऱ्यांचा आशय पुरेशा स्पष्टपणे विशद करून सांगणारी असतात. उदाहरणार्थ किलिंग फ्लोअर, डाय ट्रायिंग, वर्थ डाईंग फॉर, एको बर्निंग, वन शॉट, अ वॉन्टेड मॅन, द हार्ड वे, बॅड लक अँड ट्रबल (हे २०२० वर्षाचं चपखल वर्णन करणारं शीर्षक वाटू शकतं).

चित्रपट आणि साहित्यातले अन्य प्रयोग

ली चाईल्डच्या 'वन शॉट' आणि 'नेव्हर गो बॅक' या पुस्तकांवर आधारित अनुक्रमे 'जॅक रीचर' आणि 'जॅक रीचर : नेव्हर गो बॅक' असे दोन चित्रपटही प्रदर्शित झाले आहेत. [दोन्ही चित्रपटांत ली ने पडद्यावर काही सेकंदांसाठी हजेरी (cameo) लावली आहे.] परंतु साडेसहा फुटी आणि सव्वाशे किलोच्या महाकाय रीचरला पडद्यावर टॉम क्रूझला साकारताना बघून रीचरच्या कट्टर चाहत्यांना सहनच झालं नाही. दोन्ही चित्रपट व्यावसायिक दृष्ट्या यशस्वी झाले असले तरी चाहत्यांच्या निषेधाचा विचार करून ली ने यानंतर क्रूझच्या ऐवजी रीचरच्या शारीरिक वर्णनाला योग्य न्याय देऊ शकेल असा कलाकार घेण्याचं ठरवलं. त्यानुसार यंदाच्या वर्षी कोरोनाच्या चीनी विषाणूची अवकृपा झाली नसती तर आपल्याला 'किलिंग फ्लोअर' या पहिल्या पुस्तकावर आधारित सिरीजचा पहिला सिझन बघायचा योग आला असता. सध्या त्यावर काम चालू असून प्राईमवर ती मालिका प्रदर्शित होणार आहे अशी बातमी आहे. पहिल्या सिझनच्या यशापयशावरून रीचरच्या अन्य पुस्तकांवरही पुढील सीझन्स येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. पहिल्या सिझन मध्ये रीचरची भूमिका अ‍ॅलन रीचसन हा (टॉम क्रूझच्या) तुलनेने विशेष प्रसिद्ध नसलेला अभिनेता करणार आहे.

कॅरीन स्लॉटर या लेखिकेच्या कादंबऱ्यांमध्ये आढळणारा विल ट्रेंट हा नायक आणि ली चा रीचर या दोन नायकांना एकत्रितपणे सादर करून त्यावर 'क्लिनिंग द गोल्ड' नावाची एक कथाही यावर्षी प्रकाशित झाली. तर डायन कॅप्री या लेखिकेने तर एक अजूनच अभिनव प्रयोग केला. प्रत्येक पुस्तकाच्या शेवटी रीचर त्या त्या गावातून/शहरातून निघून जातो असं वर्णन येतं. आणि त्यानंतर पुढच्या पुस्तकात तो एखाद्या वेगळ्याच राज्यात आहे असं दाखवलं जातं. तर कॅप्रीने दोन पुस्तकांच्या मध्ये रीचर कुठे असेल, काय करत असेल या कल्पनेवर आधारित 'द हंट फॉर जॅक रीचर' या नावाच्या सिरीजमध्ये तब्ब्ल चौदा पुस्तकं लिहिली. तर ज्यूड हार्डीन या लेखकाने तर शब्दशः एक पाऊल पुढे टाकून, ४० वर्षं पुढे भविष्यकाळात जाऊन रीचरचा क्लोन केलेला नायक रॉक वॉल्हमन साकारला आणि त्याच्यावर आधारित 'द रीचर एक्सपरिमेंट' नावाची ९ पुस्तकांची सिरीज लिहिली. जगभर रीचर किती लोकप्रिय आहे याची ही एक प्रकारची पावतीच आहे.

ली च्या अनेक कट्टर चाहत्यांनी त्याची सगळी (२५) पुस्तकं दोनदा-तीनदा-पाचदा वाचलेली आहेत. काहींनी एकदा प्रकाशनाच्या क्रमानुसार तर एकदा कालक्रमानुसार (chronologically) वाचलेली आहेत. द एनिमी, द अफेअर आणि नाईट स्कुल ही तीन पुस्तकं रीचर लष्करात कार्यरत असतानाच्या घडामोडींवर आधारित आहेत. त्यामुळे अनेकांनी ती त्याच क्रमाने वाचली आहेत. काही चाहत्यांकडे जॅक रीचर मालिकेतलं प्रत्येक पुस्तक पेपरबॅक आणि हार्डकव्हर या दोन्ही स्वरूपात आहे. आता दोन दिवसांपूर्वी प्रकाशित झालेल्या द सेंटिनल या पंचविसाव्या पुस्तकाला चाहते कसा प्रतिसाद देतात हे पाहणं फार औत्सुक्याचं ठरेल आणि त्याला कारणही तसंच महत्वाचं आहे. साधारण विसाव्या पुस्तकानंतर ली च्या मनात लेखननिवृत्तीचे विचार घोळायला लागले आणि ते त्याने प्रकाशकांना बोलूनही दाखवले. परंतु एवढी सोन्याची अंडी देणारी कोंबडी सोडून द्यायला प्रकाशक तयार नव्हते. त्यामुळे त्यांनी ली ला अजून काही काळ लिहीत राहण्याची विनंती (जबरदस्ती!) केली. त्याप्रमाणे त्याने अजून चार पुस्तकं लिहिली देखील. परंतु पंचविसाव्या पुस्तकाच्या वेळी मात्र त्याने लेखणी खाली ठेवली. त्याने रीचरचा शेवट करायचं ठरवलं होतं. 'डाईंग अलोन' असं त्या पुस्तकाचं नावही त्याने ठरवलं होतं. परंतु प्रकाशक तयार झाले नाहीत. त्यांनी ली ची समजूत घालायचा प्रयत्न केला. अखेरीस सुवर्णमध्य म्हणून ली ने आपला रीचर हा नायक अन्य एखाद्या लेखकाला लिहायला द्यावा असं प्रकाशकांनी सांगितलं. परंतु अन्य कोणाला लिहायला दिल्यास रीचरच्या व्यक्तिमत्वाच्या मूळ गाभ्यालाच धक्का बसायच्या धोक्याने ली ने ते नाकारलं. अखेरीस व्यावसायिक लेखक असलेला, ली पेक्षा पंधरा वर्षांनी धाकटा असलेला त्याचा भाऊ अँड्र्यू ग्रांट अर्थात अँड्र्यू चाईल्ड याच्याकडे रीचरच्या नवीन पुस्तकाची जबाबदारी सोपवण्यात आली आणि ली सहलेखक म्हणून काम बघेल असं ठरलं. ली ने निवृत्त व्हायचं ठरवल्यापासून अर्थात एकविसाव्या पुस्तकापासून पुढची चार पुस्तकं अँड्र्यूनेच लिहिली आहेत असंही म्हणतात. थोडक्यात 'द सेंटिनल' लोकांना आवडलं तर निदान पुढची दहा एक पुस्तकं तरी रीचरला मरण नाही.

एकाच कल्पनेवर आणि एकाच नायकाला केंद्रस्थानी ठेऊन सलग दोन दर्शकांहून अधिक काळ लिहीत राहणं (२५ कादंबऱ्या आणि अनेक लघुकथा) हे फारच अवघड आव्हान आहे आणि ते ली चाईल्डने इतकी वर्षं लीलया पेललं आहे. इतकी वर्षं सतत लिहीत राहून जगभरातल्या वाचकांचं अनुभवविश्व समृद्ध करणाऱ्या ली चाईल्डचा आज सहासष्टावा तर जॅक रीचरचा साठावा वाढदिवस. दोघांनाही दीर्घायुष्य चिंतून आणि कृतज्ञतापूर्वक शुभेच्छा देऊन थांबतो.

Happy Birthday Lee Child!

Happy Birthday Jack Reacher!

#HappyBirthdayLeeChild

#HappyBirthdayJackReacher

#LeeChild

#JackReacher