'गर्द' काळ्या व्यसनाचं कृष्णविवर!

विस्थापित, दंगलग्रस्त, हळद कारखान्यातले कामगार,  बिडी कामगार, उकिरड्यात काम करणारे लोक, वेश्या, दारूच्या व्यसनापोटी आयुष्याची धूळधाण उडालेले लोक या आणि अशा असंख्य उपेक्षित जमातींवर अनिल अवचट या अवलियाने विपुल लेखन करून ठेवलेलं आहे. त्यांच्या कुठल्याही पुस्तकाचा फॉर्म बऱ्यापैकी सारखाच असतो. म्हणजे रिपोर्ताज अर्थात अहवाल स्वरूपाचा. त्यात ना कुठली अलंकारिक भाषा असते की वीरश्रीने भरलेला अभिनिवेश असतो. आपल्या डोळ्यासमोर घडणाऱ्या अन्यायकारक गोष्टी, परिस्थितीने गांजलेले, पिडलेले, पिचलेले लोक यांच्या कथा सोप्या भाषेत कथन केलेल्या असतात. ते कुठल्याही स्वरूपाचा निष्कर्ष न काढता घटना, वस्तुस्थिती वाचकांसमोर मांडतात आणि तात्पर्य शोधण्याचा निर्णय सर्वस्वी वाचकांवर सोपवून मोकळे होतात. या अशा प्रकारच्या पुस्तकांमधलं त्यांचं एक जुनं पुस्तक म्हणजे 'गर्द'. अंमली पदार्थांच्या व्यसनांच्या आहारी गेलेली तरुण पिढी आणि त्यांच्यावर उपचार करणारे मानसोपचारतज्ज्ञ डॉक्टर आनंद नाडकर्णी यांना बोलतं करून त्यांनी या जीवघेण्या व्यसनाच्या विळख्यात सापडलेल्या दुर्दैवी रुग्णांचे भीषण अनुभव वाचकांसमोर मांडले आहेत. साधारण १९८५-८६ साली डॉ आनंद नाडकर्णी यांच्याबरोबर सुमारे दीड-दोन महिने राहून रुग्ण, त्यांचे नातेवाईक, अन्य डॉक्टर, परिचित अशा अनेकांच्या अनुभवांतून उभं राहिलेलं हे गर्दचं काळंकुट्ट विश्व अवचट वाचकांच्या समोर उलगडतात. पुस्तकातले काळे अनुभव तितक्याच प्रभावीपणे जिवंत करणारं गडद काळ्या शैलीतलं अप्रतिम मुखपृष्ठ सुभाष अवचटांनी चितारलं आहे.

अगदी दुसरी-तिसरीतल्या शाळकरी मुलांपासून ते महाविद्यालयात जाणारे आणि गडगंज श्रीमंत ते घरात अठरा विश्व दारिद्र्य असणारे असे कुठलेही दुर्दैवी जीव या भयकारी व्यसनाच्या पोलादी पंजातून सुटू शकलेले नाहीत. अनिल अवचट डॉ नाडकर्णींबरोबर या अशा गर्दपीडित व्यक्तींना जाऊन भेटले, त्यांच्या अनेक बैठकांना उपस्थित राहिले, लोकांना बोलतं केलं, आधार दिला, मदत केली, अधिकाधिक लोकांना या व्यसनाच्या विळख्यातून बाहेर पडायला साहाय्य केलं. एकदा बाहेर पडलेले अनेक जीव मोह आवरू न शकल्याने किंवा अन्य काही कारणापायी पुनःपुन्हा गर्दच्या आहारी जात राहिले. अशा लोकांवर विशेष मेहनत घेऊन डॉ नाडकर्णी त्यांना पुनःपुन्हा त्यातून बाहेर काढत राहिले. या आणि अशा असंख्य अनुभवांचं छोटेखानी पुस्तक म्हणजे गर्द. यातला प्रत्येक अनुभव एवढा भयावह आहे की प्रत्येक प्रकरणानंतर पुस्तक बंद करून देवासमोर उभं राहून आपण किती सुदैवी आहोत याबद्दल त्याच्याप्रती कृतज्ञता व्यक्त करावी असं वाटत राहतं.

गर्दच्या आहारी गेलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला तब्येत आणि खिसा ढासळत गेल्यावर हे व्यसन किती भयंकर आहे हे हळूहळू लक्षात यायला लागलेलं असतं. सुरुवातीला कधीतरी मजामजा म्हणून सुरुवात झालेल्या, कोणाच्यातरी आग्रहावरून सुरु केलेल्या या व्यसनाचा खरा भेसूर चेहरा दिसल्यावर त्यातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न केला जाऊ लागतो. पण गर्दच्या विळख्यातून बाहेर पडणं किती अवघड आहे हेही अवचट अनेक व्यसनाधीन लोकांच्या निरनिराळ्या अनुभवांद्वारे आपल्यासमोर मांडतात. 

पुस्तकातला प्रत्येकचा अनुभव तितकाच भयंकर असला तरी त्यातल्या त्यात त्यातले दोन अनुभव वाचून मात्र मी तीव्र नैराश्याच्या भावनेने ग्रासून गेलो! अनिल अवचट आणि डॉ आनंद नाडकर्णी एकदा कामाठीपुऱ्यातल्या व्यसनाधीन मुलांना भेटायला गेले असता तिथे त्यांना कचराकुंडीतल्या कचऱ्याच्या ढिगात काहीतरी हलताना दिसलं. काही वेळाने कळलं की ती हलणारी वस्तू म्हणजे १५-२० वर्षांचा एक गर्दुल्ला मुलगा होता. हाडांचा सापळा झालेलं, धुळीने माखलेलं शरीर, त्यावर एक काळाकुट्ट कोट आणि तितकीच काळीकुट्ट लुंगी. तो मुलगा कचऱ्यातून कागदाचे तुकडे वेचून त्याच्या पाठीवरच्या पोत्यात टाकत होता. थोडी चौकशी केल्यावर गेली दोन वर्षं या व्यसनात अडकलेला तो एक अनाथ मुलगा असल्याचं कळलं. रोज त्याला किमान पंचवीस (१९८५ सालचे पंचवीस रूपये) रूपयांची गर्द लागते हे कळलं. आणि हे पंचवीस रूपये तो रोज सकाळी सात ते रात्री नऊपर्यंत कचरा गोळा करून, तो विकून कमावतो आणि त्या पैशांतून गर्द विकत घेतो. त्यामुळे अन्न घेण्यासाठी त्याच्याकडे पैसे उरतच नाहीत आणि अर्थात अन्नावरची वासनाही मेलेली असते. हे असं न खाता किती दिवस चालणार असं विचारल्यावर तो जे उत्तर देतो ते हादरवून टाकणारं असतं.

"बस, इसीमें खतम होने का" !!!!

"मी साक्षात मृत्युशी बोलतोय असं मला वाटलं" या एका वाक्याने अवचट तो प्रसंग संपवतात. पण तो अनुभव पुढचे किती दिवस, महिने आपल्या डोक्यात राहून आपल्याला कुरतडत राहणार असतो हे आपलं आपल्यालाही माहीत नसतं.

हे अनुभव सांगताना अवचटांनी अनेक पुस्तकांचे दाखले दिले आहेत. जेम्स कोलमनच्या अ‍ॅबनॉर्मल सायकॉलॉजी या पुस्तकातला एक अनुभव त्यांनी तिथे नमूद केला आहे जो वाचून कामाठीपुऱ्यातल्या मुलाचा अनुभव कसाबसा पचवत असलेल्या वाचकाला अजून एक भयंकर मानसिक धक्का बसतो.

त्या पुस्तकात एका नुकत्याच जन्मलेल्या आणि लगेच मृत पावलेल्या बाळाचा फोटो दिला असून फोटो खाली माहिती दिली आहे की हेरॉईन अ‍ॅडिक्ट बाई, ती गर्भार असताना हेरॉईन घेत असेल तर गर्भातलं तिचं मूलही आपोआपच अ‍ॅडिक्ट म्हणून जन्माला येतं. जन्मल्याजन्मल्या काही तासांतच ते मूल हेरॉईन न मिळाल्याने उलट्या, जुलाब होऊन डिहायड्रेशन होऊन मरण पावतं.

पुस्तकातली सगळी प्रकरणं अहवाल स्वरूपातली असली तरी अखेरचं प्रकरण मात्र तांत्रिक माहितीने भरलेलं आहे. गर्द म्हणजे नक्की काय, त्याचे विविध प्रकार, हेरॉईन, ब्राऊन शुगर, चरस, हशीश, गांजा, अफू ही आणि अशी इतर अनेक व्यसनं, त्यांच्यातली साम्यं आणि फरक या आणि अशा अनेक मुद्द्यांवर लेखक विस्तृत चर्चा करतो.

या पुस्तकातली एक सर्वात आगळीवेगळी गोष्ट म्हणजे पुस्तकाच्या शेवटी प्रकट होणारी 'पुस्तक मिटण्यापूर्वी' या नावाची डॉ आनंद नाडकर्णी यांची अत्यंत मुद्देसूद शब्दांत लिहिलेली प्रस्तावना. पुस्तकाच्या आशयाची तीन भागांत मांडणी करून त्यांनी हा विषय अधिकच सोप्या पद्धतीने समजावून सांगण्याचा प्रयत्न केला आहे. अर्थात डॉ नाडकर्णी यांचे प्रयत्न, अनुभव, जिद्दीने या प्रश्नाला वाहून घेण्याची तळमळ अशा प्रकारच्या सकारात्मक नोंदीवर पुस्तकाचा शेवट होत असला तरी दरम्यान वाचलेले असंख्य भयानक आणि त्यातही वर उल्लखलेले दोन भीषण अनुभव तर जगाच्या अंतापर्यंत आपली पाठ सोडणार नाहीत असं वाटत राहतं.

 गर्दचं व्यसन संबंधित व्यक्तीला क्रूरपणे पकडून ठेवून त्याला अखेरपर्यंत आपल्या ताब्यात कसं ठेवत असेल याचा वाचकाला घ्यावा लागणारा हा एक प्रकारचा प्रत्यक्ष अनुभवच नव्हे का?!!

--हेरंब ओक